Przestępstwa białych kołnierzyków - ściganie w Polsce

Przestępstwa białych kołnierzyków – czy wszczęcie postępowania zawsze skończy się skazaniem?

„Przestępstwa białych kołnierzyków” z uwagi na ich wysoką szkodliwość społeczną są nie tylko surowo zabronione w polskim prawie karnym, ale także mają wysoki priorytet w polityce karnej państwa oraz pod względem ich ścigania. Pomimo tego, wielu sprawców wymyka się karzącej ręce sprawiedliwości.

Czym są „przestępstwa białych kołnierzyków”?

O na czym polegają „przestępstwa białych kołnierzyków” pisałem szczegółowo w artykule pt. „Czym są „przestępstwa białych kołnierzyków”? LINK

Jak jest zorganizowany system ścigania „przestępstw białych kołnierzyków” w Polsce?

Podstawowym organem posiadającym uprawnienia do ścigania „przestępstw białych kołnierzyków” w Polsce jest Policja. W ramach jej struktur zostały powołane wydziały ds. przestępczości gospodarczej oraz Centralne Biuro Śledcze.

Z szerokiego zakresu zadań Centralnego Biura Śledczego, do tych, które polegają na walce z opisywanym zjawiskiem należą w szczególności:

• przeciwdziałanie dokonywaniu przez grupy zorganizowane przestępstw polegających na oszustwach celno – podatkowych, związanych z obrotem towarami objętymi akcyzą i wyłudzeniami podatku VAT oraz podatku dochodowego,
• zwalczanie zorganizowanych grup przestępczych czerpiących zyski z nielegalnego obrotu paliwami,
• przeciwdziałanie niezgodnym z prawem działaniom związanym z niewłaściwym wykorzystywaniem i dystrybucją środków finansowych pochodzących bezpośrednio z Unii Europejskiej,
• rozpoznawanie i przeciwdziałanie zjawisku prania pieniędzy,
• zwalczanie oszustw w sferze obrotu finansowego na szkodę instytucji finansowych, banków, towarzystw ubezpieczeniowych, giełd, firm leasingowych,
• funduszy inwestycyjnych i gospodarczych na szkodę przedsiębiorców,
• zwalczanie korupcji, m.in. w obszarze administracji państwowej, samorządowej i celnej, wymiaru sprawiedliwości i instytucji kontrolnych.

Ważną rolę w przeciwdziałaniu „przestępstwom białych kołnierzyków” odgrywają także policyjne wydziały ds. walki z przestępczością gospodarczą, do których zadań należy walka z:

• przestępstwami komputerowymi,
• przestępstw z użyciem elektronicznych instrumentów płatniczych,
• fałszerstw i oszustw w związku z działalnością gospodarczą,
• przestępstw ubezpieczeniowych,
• przestępstw na szkodę interesów finansowych Unii Europejskiej,
• prania pieniędzy.

Innym organem, w którego zakresie kompetencji leży zwalczanie przedmiotowych czynów zabronionych jest Centralne Biuro Antykorupcyjne, które uprawnione jest do przeprowadzanie kontroli, której celem jest:

• ujawnianie i przeciwdziałanie przypadkom nieprzestrzegania przepisów ustawy o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne,
• ujawnianie przypadków nieprzestrzegania określonych przepisami prawa procedur podejmowania i realizacji decyzji w przedmiocie: prywatyzacji i komercjalizacji, wsparcia finansowego, udzielania zamówień publicznych, rozporządzania mieniem jednostek lub przedsiębiorców oraz przyznawania koncesji, zezwoleń, zwolnień podmiotowych i przedmiotowych, ulg, preferencji, kontyngentów, plafonów, poręczeń i gwarancji kredytowych.

Oczywiście, najbardziej istotnym organem zajmującym się zwalczaniem „przestępczości białych kołnierzyków” jest Prokuratura, od której skuteczności zależy ograniczenie rozmiarów tego niezwykle szkodliwego zjawiska.

Zwalczanie „przestępstw białych kołnierzyków” w Polsce – trochę statystyki

O tym jak istotne są „przestępstwa białych kołnierzyków” oraz jaką wagę przywiązuje państwo polskie do ich zwalczania świadczy fakt, iż Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, we współpracy z Ministerstwem Finansów i Prokuraturą Generalną, opracowało projekt Programu przeciwdziałania i zwalczania przestępczości gospodarczej na lata 2015 - 2020. Dokument ten został przyjęty przez Radę Ministrów w drodze uchwały Nr 181 z dnia 6 października 2015 r. (Monitor Polski Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej poz. 1069).

Działanie takie było skutkiem tego, iż przestępczość tzw. „białych kołnierzyków” stała się coraz bardziej uciążliwa dla gospodarki i samego państwa.

Przedmiotowy program przewidywał ścisłą współpracę służb i specjalistów z wielu różnych dziedzin, w tym na poziomie rządowym w celu zwalczania przedmiotowej przestępczości.

Niestety, pomimo tego, że doszło dzięki temu do usprawnienia systemu przeciwdziałania „przestępstwom białych kołnierzyków”, to jednak nie doprowadziło to ani do likwidacji samego zjawiska, ani nawet do jego znacznego ograniczenia.

W marcu 2018 r. Prokuratura Krajowa ujawniła zalecenia dla prokuratorów w sprawach najpoważniejszych przestępstw gospodarczych i finansowych. Zgodnie z nimi, mają oni wnioskować o wymierzanie kar w górnych granicach ustawowego zagrożenia karą pozbawienia wolności.

Jak tymczasem wyglądają „przestępstwa białych kołnierzyków” w świetle statystyki?

Według danych Policji za lata 2003 – 2014, liczba stwierdzonych przestępstw gospodarczych pozostawała na zbliżonym poziomie i w skali roku oscylowała wokół 150. 000.

W 2017 r. liczba stwierdzonych przestępstw gospodarczych wyniosła aż 189 871.

W samym sierpniu 2022 roku stwierdzono popełnienie 12. 243 przestępstw gospodarczych oraz wszczęto 10. 430 postępowań karnych w tym przedmiocie.

„Przestępstwa białych kołnierzyków” – czy wszczęcie postępowania zawsze skończy się skazaniem?

Niestety, pomimo dużego nacisku na skuteczne zwalczanie „przestępstw białych kołnierzyków”, wprowadzenia ścisłego współdziałania organów państwowych w tym zakresie oraz wzmożenia represji karnej, nie każde wszczęcie postępowania w takiej sprawie kończy się skazaniem sprawcy.

Wynika to z prostego faktu – w wielu przypadkach są one popełniane nie przez osoby fizyczne działające indywidualnie, a więc niejako wprost we własnym imieniu, ale przez pracowników bądź osoby zarządzające jednostek organizacyjnych, czyli przez dany podmiot czy organizację, na przykład spółkę prawa handlowego.

Tymczasem polskie prawo karne oparte jest na bezwzględnie obowiązującej zasadzie indywidualizacji odpowiedzialności karnej oraz zindywidualizowanego wymiaru kary.

Zgodnie z pierwszą z nich - każdy ze współdziałających w popełnieniu czynu zabronionego odpowiada w granicach swojej umyślności lub nieumyślności niezależnie od odpowiedzialności pozostałych współdziałających.

Druga stanowi, iż dolegliwość kary nie może przekroczyć stopnia winy sprawcy, przy uwzględnieniu stopnia społecznej szkodliwości popełnionego przez niego czynu.

Jak stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 09 stycznia 2018 r. (II KK 272/17) „Przepis art. 20 kk wyraża podwójną normatywną treść: po pierwsze, zasadę niezależności odpowiedzialności karnej poszczególnych współdziałających (…) po drugie, zasadę niezależności kwalifikacji prawnej zachowań poszczególnych współdziałających z punktu widzenia strony podmiotowej”.

Podkreślić także trzeba, że „przestępstwa białych kołnierzyków” często charakteryzują się znacznym stopniem skomplikowania, co powoduje, iż prowadzone postępowania karne trwają bardzo długo, co z kolei jest sprzeczne z zasadą osądzenia sprawcy w rozsądnym terminie.

Zgodnie bowiem z Konwencją o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmienioną następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz.U. z 1993 r., Nr 61, poz. 284), której stroną jest też Polska - każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie.

Zasadę tę potwierdził w listopadzie 2000 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka, który w wyroku z dnia 28 listopada 2000 r. w sprawie Rosslhuber przeciwko Austrii, (32869/96) stwierdził, że nie ulega wątpliwości, że istnieją trudności, jakie państwa członkowskie Unii Europejskiej napotykają w prowadzeniu z należytą starannością postępowań karnych, dotyczących przestępstw białych kołnierzyków, oraz że sprawy te często dotyczą bardzo skomplikowanych faktów i obejmują dużą liczbę podejrzanych. Nie usprawiedliwia to jednak toczącego się wówczas w II instancji postępowania przeciwko skarżącemu, trwającego już ponad 11 lat i 4 miesiące. Wskazał on także, iż skarżący żył i nadal żyje w niepewności i niepokoju ze względu na czas trwania postępowania.

Analogiczny wyrok zapadł także 27 lipca 2006 r. w sprawie Hoffen przeciwko Liechtensteinowi, (5010/04),

Ostatnim elementem wpływającym na niepełną skuteczność wymiaru sprawiedliwości w ściganiu „przestępstw białych kołnierzyków” jest ich złożoność. Organy ścigania z trudem radzą sobie z tak skomplikowaną materią, wymagającą często bardzo szerokiej wiedzy specjalistycznej oraz koniecznością przeanalizowania obszernego materiału dowodowego. Wszystko to wpływa negatywnie na trafność przedstawianych sprawcom zarzutów oraz długość prowadzonych postępowań, co powoduje ograniczoną efektywność zwalczania przedmiotowych czynów zabronionych.